प्रस्तावना
मराठा आरक्षण हा महाराष्ट्राच्या राजकीय आणि सामाजिक इतिहासातील सर्वात महत्वाचा आणि वादग्रस्त मुद्दा आहे. गेल्या काही वर्षांत या विषयावर अनेक आंदोलने, कायदेशीर लढाया आणि सरकारसोबतच्या चर्चांचा भडिमार झाला आहे. अलीकडेच मुंबईतील मराठा आंदोलन निर्णायक टप्प्यावर पोहोचले आणि मनोज जरांगे यांच्या नेतृत्वाखालील संघर्षाला मोठा प्रतिसाद मिळाला. याच पार्श्वभूमीवर राज्य सरकारने हैदराबाद गॅझेटीयर आणि सातारा गॅझेटीयर या महत्त्वाच्या मागण्या मान्य करून नवा GR काढला आहे. या लेखात आपण सरकारच्या निर्णयांचा सविस्तर आढावा घेऊ, GR मधील मुद्दे समजून घेऊ आणि पुढे मराठा आरक्षणाचा प्रवास कसा असेल याचा अंदाज बांधू.
सरकारचा GR – मुख्य मुद्दे
१. हैदराबाद गॅझेटीयर अंमलबजावणी
मराठा आंदोलनकर्त्यांची प्रमुख मागणी होती की हैदराबाद गॅझेटीयरची तात्काळ अंमलबजावणी व्हावी. सरकारने ही मागणी मान्य केली असून, याअंतर्गत कुणबी प्रमाणपत्र वाटपाची प्रक्रिया सुरू होणार आहे. मात्र, गॅझेटीयरमध्ये फक्त लोकसंख्येचे आकडे आहेत, स्पष्ट जातीय उल्लेख नाही, त्यामुळे त्याचे तंतोतंत अंमलबजावणी करणे शक्य नाही. यासाठी स्वतंत्र पडताळणी समिती स्थापन होईल.
२. सातारा संस्थान गॅझेट
पश्चिम महाराष्ट्र व्यापणारा सातारा संस्थान गॅझेट हा दुसरा महत्त्वाचा पुरावा आहे. सरकारने कायदेशीर बाबींचा अभ्यास करून पुढील १५ दिवसांत अंमलबजावणीबाबत निर्णय घेण्याचे आश्वासन दिले आहे.
३. प्रलंबित गुन्हे मागे घेणे
आंदोलनाच्या काळात शेकडो आंदोलकांवर गुन्हे दाखल झाले होते. सरकारने यापैकी अनेक गुन्हे मागे घेतले आहेत. उर्वरित प्रकरणे न्यायालयीन प्रक्रियेतून मागे घेतली जातील आणि सप्टेंबर अखेरपर्यंत सर्व केसेस मागे घेण्याचे आश्वासन GR मध्ये दिले आहे.
४. आंदोलनात बलिदान दिलेल्यांना मदत
आंदोलनादरम्यान जीव गमावलेल्या लोकांच्या वारसांना आतापर्यंत १५ कोटी रुपयांची मदत करण्यात आली आहे. उर्वरित कुटुंबियांना एका आठवड्यात आर्थिक मदत दिली जाईल. तसेच, शासकीय नोकरी देण्याची तरतूद केली आहे. वारसांना ST महामंडळ, MIDC किंवा शैक्षणिक पात्रतेनुसार नोकरी देण्याबाबत चर्चा सुरू आहे.
५. नोंदी पडताळणी आणि समित्या
मराठ्यांच्या ५८ लाख नोंदी सापडल्या आहेत, परंतु त्यातील अनेक ग्रामपंचायती स्तरावर अडकलेल्या आहेत. सरकारने आता तालुका आणि गाव पातळीवर स्क्रुटिनी कमिटी स्थापन करून नोंदींची पडताळणी करण्याचा निर्णय घेतला आहे. जात पडताळणी समित्यांना अतिरिक्त मनुष्यबळ देण्यात आले असून, आठवड्याला एकदा जिल्हास्तरीय बैठक होणार आहे.
मनोज जरांगे यांची भूमिका
सरकारचा प्रस्ताव जरी आशादायक असला, तरीही मनोज जरांगे आणि त्यांचे समर्थक “मराठा कुणबी एक” या मागणीवर ठाम आहेत. त्यांचा आग्रह आहे की सर्व मराठ्यांना कुणबी म्हणून मान्यता द्यावी आणि थेट OBC आरक्षण मिळावे. सरकारला या विषयावर अधिक अभ्यास करण्यासाठी वेळ हवा आहे. जरांगे यांनी या GR ला तात्पुरता दिलासा मानला आहे, परंतु अंतिम निर्णयाबाबत ते सावध आहेत.
मराठा आरक्षणाचा पुढील प्रवास
या GR मुळे मराठा समाजाला तात्काळ दिलासा मिळेल, परंतु हा अंतिम तोडगा नाही. अजूनही काही महत्त्वाच्या अडचणी पुढे आहेत:
- कायदेशीर आव्हाने
- OBC आरक्षणाशी होणारे संघर्ष
- पडताळणी आणि नोंदींच्या प्रक्रियेतील विलंब
- जरांगे यांची “एकाच ओळखीचा” आग्रह
तथापि, सरकारचा हा पाऊल मराठा आरक्षण चळवळीच्या इतिहासात महत्त्वाचा टप्पा ठरेल यात शंका नाही.
निष्कर्ष
मराठा आरक्षणाच्या लढ्याला अनेक चढ-उतार आले आहेत. हैदराबाद आणि सातारा गॅझेटीयरच्या अंमलबजावणीस मान्यता, आंदोलनात बलिदान दिलेल्यांना मदत आणि प्रलंबित गुन्हे मागे घेण्याचा GR ही मोठी दिलासा देणारी बाब आहे. मात्र, अंतिम आरक्षणाचा प्रश्न अद्याप कायम आहे. मनोज जरांगे आणि मराठा समाज या GR वर काय प्रतिक्रिया देतात, यावर पुढील आंदोलनाचा मार्ग ठरेल.
