शिवाजी महाराज आणि सैनिकांचा पगार | सैन्य व्यवस्थापनाची अनोखी पद्धत

प्रस्तावना

छत्रपती शिवाजी महाराज हे केवळ महान योद्धाच नव्हते, तर उत्कृष्ट प्रशासक आणि आर्थिक नियोजन करणारे राजे होते. त्यांच्या काळात सैन्य हे मराठा साम्राज्याचे कणा होते. सैन्याला टिकवून ठेवण्यासाठी योग्य पद्धतीने पगार, देखभाल आणि आर्थिक व्यवहार यांची व्यवस्था आवश्यक होती. या ब्लॉगमध्ये आपण शिवाजी महाराजांच्या काळातील सैनिकांचा पगार कसा व्हायचा, कोणती पद्धत होती आणि त्याचे व्यवस्थापन कसे केले जात होते हे पाहणार आहोत.

घोडदळ – सैन्याचा कणा

शिवाजी महाराजांचे घोडदळ हे सैन्याचे प्रमुख अंग होते. प्रत्येक बारगीराला त्याच्या दर्जानुसार दरमहा २ ते ५ होन पगार मिळे.

• शिलेदार: ६ ते १२ होन पगार
• जुमलेदार: सुमारे २५० होन वार्षिक पगार
• सुभेदार: वार्षिक ६०० होन, पालखी आणि इतर सवलती

पाच हजार घोडेस्वारांचे नेतृत्व करणाऱ्या सुभेदारांना वार्षिक २००० होन, पालखी आणि अबदागीर अशी सोय मिळे. ही संपूर्ण व्यवस्था सरनोबताच्या हुकुमाखाली चालत असे.

पगार कसा दिला जात असे?

सैनिकांचा पगार बहुतांशी रोखीने दिला जाई. परंतु अनेकदा “वराता” नावाची चेकसारखी पद्धत वापरली जात असे. या प्रणालीत व्यापाऱ्याकडून रोख घेऊन सैनिकांना पगार दिला जाई. त्यामुळे व्यवहार पारदर्शक आणि सुरक्षित होत. शिवराय स्वतः घोडेस्वारांना घोडे आणि त्यांची देखभाल करणारे खिदमतगार पुरवत असत. एका घोडेस्वाराचा वार्षिक पगार साधारण ₹९६ ते ₹१२० होता.

इंग्रजी साधनांनुसार, शिवाजी महाराजांच्या काळात घोडदळात ५०,००० सैनिक होते. त्यामुळे घोडदळाचा वार्षिक खर्च सुमारे ₹४८ ते ६० लाख इतका होत असे.

पायदळ – शिस्तबद्ध सैन्य

पायदळ हे घोडदळानंतरचे महत्वाचे अंग होते.

• पायदळ सैनिकांचा पगार हा घोडेस्वारांच्या पगाराच्या निम्मा होता.
• अंदाजे ७५,००० पायदळ सैनिक होते.
• यांचा एकूण वार्षिक खर्च ₹३.७५ लाख इतका होता.

घोडदळ आणि पायदळ मिळून एकूण सैन्याचा खर्च ₹६३.७५ लाख होता. याशिवाय, बंदुका, तोफा, तलवारी, भाले, बाण, दारूगोळा, घोडे, तंबू आणि इतर साहित्य यासाठी वेगळा खर्च होत असे.

आर्थिक नियोजन आणि शिस्त

शिवाजी महाराजांनी सैनिकांना पगार वेळेवर मिळावा यासाठी काटेकोर नियोजन केले होते.

• “वराता” प्रणालीमुळे व्यवहार सुरक्षित राहिले.
• प्रत्येक सैनिकाला दर्जानुसार वेतन मिळत असल्याने शिस्त टिकून राहिली.
• सैन्याची कार्यक्षमता वाढली आणि प्रत्येक सैनिक साम्राज्यासाठी निष्ठेने लढला.

आजच्या काळातील प्रासंगिकता

शिवाजी महाराजांचे हे सैन्य व्यवस्थापन आजच्या काळातही अनुकरणीय आहे. आधुनिक व्यवस्थापनशास्त्रात आर्थिक नियोजन, शिस्त आणि पारदर्शकता यांना महत्व आहे, आणि हे सर्व तत्त्व शिवरायांच्या पद्धतीत स्पष्टपणे दिसते.

• सैनिकांचा सन्मान: पगार वेळेवर देऊन त्यांना सुरक्षिततेची हमी दिली.
• प्रशासनिक शिस्त: प्रत्येक स्तरावर जबाबदारी निश्चित केली.
• दूरदृष्टी: मोठ्या सैन्याचा खर्च व्यवस्थित हाताळला.

ही सर्व वैशिष्ट्ये मराठा साम्राज्याच्या यशामागील एक महत्त्वाचे कारण होती.

निष्कर्ष

छत्रपती शिवाजी महाराजांचे सैनिकांचे पगार व्यवस्थापन हे त्यांच्या दूरदृष्टीचे आणि प्रशासनिक कौशल्याचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. घोडदळ, पायदळ आणि इतर दलांचे पगार शिस्तबद्ध पद्धतीने दिले जात होते. “वराता” सारख्या आधुनिकतेला साजेशा पद्धतीचा वापर करून व्यवहार पारदर्शक केले गेले. शिवरायांचे हे नियोजन केवळ त्यांच्या काळापुरतेच नव्हे तर आजच्या काळासाठीही प्रेरणादायी आहे.

शिवरायाचा इतिहास वाचा